Chiến khu Dương Hòa trong kháng chiến là nơi đóng quân của các cơ quan đầu não của chính quyền cách mạng của tỉnh gồm: Tỉnh ủy, Ủy ban hành chính kháng chiến, Tỉnh đội, Công an và các tổ chức đoàn thể kháng chiến khác. Đồng thời cũng là nơi ghi dấu những chiến công vang dội với những trận đánh của Trung đoàn 101 Trần Cao Vân tại Đồi Vồng, Dốc Bốm... Đặc biệt, ngày 20/6/1952, tại đây đã diễn ra một trận diệt càn làm cho quân Pháp và lính lê dương khiếp đảm. Quân Pháp dùng tàu đồng ngược sông Hương đổ bộ tiến đánh chiến khu đã bị quân dân cách mạng mai phục tiêu diệt gần sạch.

Trong hai cuộc kháng chiến chống Pháp và Mỹ, chiến khu Dương Hòa cũng là nơi mà các đồng chí lãnh đạo Đảng, Nhà nước, như Lê Đức Thọ, Phạm Văn Đồng, Lê Duẩn... trên đường công tác chỉ đạo kháng chiến đã ghé thăm và làm việc. Nơi đây, ngày 17/4/1949 cũng đã vinh dự diễn ra Đại hội đại biểu Đảng bộ tỉnh Thừa Thiên Huế lần thứ nhất. Sau thất bại của chiến tranh cục bộ, Mỹ triển khai chiến tranh đặc biệt, dồn dân vào các ấp chiến lược nhằm bẻ gãy sức mạnh liên kết quân dân, tách người dân ra khỏi chính quyền và các lực lượng vũ trang cách mạng, lập vành đai trắng, sử dụng các loại vũ khí hạng nặng, tối tân và vũ khí hủy diệt để tiêu diệt quân giải phóng.

 

 

Sau ngày giải phóng miền Nam, người dân chiến khu Dương Hòa lại hồ hởi trở về quê cũ để xây dựng lại quê hương. Cuộc sống ngày càng đổi thay theo từng thời kỳ đổi mới. Thế nhưng, chính lợi thế của vùng đất như “ốc đảo” khó xâm nhập trong chiến tranh, nay trở thành bất lợi, hạn chế cho phát triển của thời kỳ hòa bình. Gần 40 năm, đất nước với bao đổi thay, Dương Hòa vẫn là một vùng đất bị cô lập bởi sông, suối. Dù chỉ cách thành phố Huế chưa đầy 12 km đường chim bay, nhưng người dân Dương Hòa, làm ra trái bắp, nuôi được con heo, trồng được quả thanh trà... đều phải phụ thuộc vào thương lái. Đó là chưa kể lúc ốm đau, thai nghén... cách trở đò giang.

Cửa ngõ đầu tiên để đặt chân đến Dương Hòa, đó là bến đò ngang Bà Lòn mà dường như từ thuở thành lập chiến khu đến nay vẫn không thay đổi nhiều. Trước đây, trong thời chiến tranh, vợ chồng bà Lòn đảm trách nhiệm vụ giữ mái chèo nối hai bờ dòng sông khói lửa. Sau khi chồng chết, bà Lòn vẫn tiếp tục chèo đò đưa người dân của Dương Hòa qua sông suốt mấy chục năm và khi tuổi tác đã cao, bà chuyển giao cho người con dâu nối nghiệp. Nhà báo Bùi Ngọc Long, một người dân Dương Hòa cho hay: Dương Hòa hôm nay thực sự mở ra nhiều viễn cảnh xán lạn, tuy nhiên hiện tại chiến khu Dương Hòa vẫn là một ốc đảo biệt lập. Chiếc cầu nhỏ bắc qua sông vẫn là mơ ước của bao thế hệ người dân nơi chiến khu xưa cho đến nay vẫn chưa trở thành hiện thực.

Cách đây gần 10 năm, người dân chiến khu Dương Hòa đã chứng kiến một sự kiện lịch sử quan trọng: Lễ khởi công công trình hồ Tả Trạch. Công trình được đầu tư xây dựng với mục đích chống lũ tiểu mãn, lũ sớm, giảm lũ chính vụ cho hệ thống sông Hương; cấp nước sinh hoạt và công nghiệp; tạo nguồn nước tưới ổn định cho gần 35.000 ha đất canh tác; bổ sung nguồn nước ngọt cho hạ lưu sông Hương để đẩy mặn, cải thiện môi trường đầm phá, phục vụ nuôi trồng thủy sản và phát điện. Cùng với niềm vui có một công trình lớn trên địa bàn, người dân Dương Hòa trước đó cũng đã ngậm ngùi chia tay hơn 2/3 dân số của xã phải di dời, hy sinh cho sự phát triển chung của tỉnh. Và giờ đây, thiếu đất sản xuất là nỗi lo thường trực của người dân nơi chiến khu xưa...